Magurski Park Narodowy

Magurski Park Narodowy powołano na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 listopada 1994 roku, a swą działalność rozpoczął 1.01.1995 roku. W początkowych planach i pomysłach jego granice miały być zupełnie odmienne od dotychczasowych i o dużo mniejszym obszarze.

Miał bowiem obejmować pasma Magury Małastowskiej i Magury Wątkowskiej. Później wysuwano jeszcze inne propozycje jego ulokowania. Ostatecznie zdecydowano, że przyszły park będzie obejmował pasmo Magury Wątkowskiej na północy i ciągnął się będzie ku południu, po źródła Wisłoki, kończąc się na głównym łuku Karpat, którym biegnie granica państwa, a zarazem wododział Morza Bałtyckiego i Czarnego. Powołany został jako 20. Park Narodowy w Polsce, o powierzchni ok. 20 tys. ha, co czyni go piątym co do wielkości parkiem.

MPN posiada także tzw. otulinę, czyli specjalny ochraniający go teren, której obszar wynosi 23 tys. ha, przy czym na płd.-wsch. jego naturalną otuliną jest Jaśliski Park Krajobrazowy. Siedzibą dyrekcji parku jest miejscowość Krempna, gdzie przeniesiono ją z Nowego Żmigrodu, bowiem tam pierwotnie się znajdowała.

Geograficznie park położony jest w środkowej części Beskidu Niskiego, który wg podziałów na regiony fizyczno-geograficzne J. Kondrackiego należy do Makroregionu Beskidy Środkowe, podprowincją są Zewnetrzne Karpaty, natomiast prowincja to Karpaty Zachodnie. Administracyjnie leży na obszarze dwóch województw: podkarpackiego (90 %) i małopolskiego (10 %). Przy czym główna jego część znajduje się na terenie powiatu jasielskiego leżącego w woj. podkarpackim (84%), a z jego gmin, największą częścią została objęta gmina Krempna.

Oprócz niej, w powiecie jasielskim park obejmuje także gminy: Dębowiec, Osiek Jasielski i Nowy Żmigród. Pozostałe części parku leżą w powiatach: gorlickim (gm. Lipinki i Sękowa w woj. małopolskim) i krośnieńskim (gm. Dukla). Na południu tereny MPN sięgają po główny grzbiet Karpat granicząc tam z Republiką Słowacji, po której to stronie też znajduje się obszar chroniony, jednak niższej rangi niż park narodowy, mianowicie Park Krajobrazowy Karpaty Wschodnie (Chránená krajinná oblasť Východné Karpaty).

W dużej mierze obszar MPN to tereny lesiste (ok. 96 %), co daje mu pierwsze miejsce jako najbardziej zalesiony park narodowy w Polsce. Najczęściej występującym gatunkiem jest buczyna karpacka, także nielicznie buczyna kwaśna, pozostałe to jawor, jodła, grąd, olsza szara, czy sztucznie nasadzona sosna. Oprócz lasów, na obszarze parku znajdują się także tereny nie zalesione (pastwiska i łąki), które są pozostałością po opuszczonych w ramach akcji „Wisła” polach uprawnych łemkowskich wsi, np. Ciechania, Żydowskie, Rozstajne, czy Świerzowa Ruska.

Występują tu 3 rodzaje ochrony: – ścisła, którą reprezentują tzw. obszary ochrony ścisłej: „Magura Wątkowska” ze zlewnią potoku Kłopotnica nad Foluszem, „Kamień” ze wschodnimi stokami tego szczytu oraz „Zimna Woda” na stokach Jaworzyny, Pakuszowej, Czerteża i Żydowskiej Góry, co daje ok. 13% jego powierzchni. Pozostałe dwie, to ochrona częściowa i krajobrazowa.

Ważnym elementem przyrody i krajobrazu parku jest główna rzeka Wisłoka, prawy dopływ Wisły. Wypływa spod głównego grzbietu Karpat na stokach Dębiego Wierchu – 664 m (uznane za źródło) oraz Beskidu (689 m) i tocząc swe wody, a zarazem zmieniając kierunki przecina park na dwie części północną i południową, po czym opuszcza Beskid Niski w Nowym Żmigrodzie, gdzie kończy się jej górski charakter. Zanim stąd jednak wypłynie zasilają ją liczne malowniczo płynące potoki, w tym: Zawoja, Świerzówka, Rzeszówka, Ryjak, Krempna, Wilsznia, czy Ryj.

Co charakterystyczne, wspomniane zmiany kierunków Wisłoki, spowodowane jest często przez dopływ któregoś z potoków, co najwyraźniej widać gdy zasili ją Zawoja, następnie niedaleko wpadający Ryjak, a później jeszcze Wilsznia, po przejęciu której rzeka kieruje się na północ, przedzierając przez wąskie gardło pomiędzy stokami Kamienia a Suchanią (to jeden z przełomów Wisłoki).

Roślinność MPN cechuje przejściowy charakter pomiędzy Karpatami Zachodnimi a Wschodnimi. Występują tu dwa piętra roślinne: piętro pogórza (do ok. 530 m n.p.m.) oraz piętro regla dolnego występujące po szczyty, z których najwyższym jest Wątkowa (846 m n.p.m.) leżąca na jego granicy w paśmie Magury Wątkowskiej. W MPN występuje ponad 700 gatunków roślin naczyniowych, z których ponad 60 jest objęte ochroną ścisłą, w tym najwięcej storczykowatych i goryczkowatych. Wiele wśród nich jest gatunków typowo górskich, a wśród nich 2 są pochodzenia subalpejskiego (Omieg górski i Modrzyk górski).

Oprócz roślinności, bogaty jest także świat fauny, który reprezentowany jest przez wszystkie duże drapieżniki występujące w Polsce: wilk, niedźwiedź, czy ryś. Równie imponująco przedstawia się bogactwo awifauny (ok. 150 gatunków) m.in. z orłem przednim, myszołowem, puszczykiem uralskim, bocianem czarnym, czy orlikiem krzykliwym na czele, który jest symbolem MPN. Gady reprezentowane są przez 6 gatunków, w tym żmija zygzakowata, która występuje tu w różnych kolorach, zaskroniec, padalec oraz jaszczurki. Natomiast płazy reprezentuje 10 gatunków, w tym traszki, salamandra plamista, czy płazy bezogonowe. Najbardziej licznie reprezentowane są w parku owady, których jest tu ponad 350 gatunków, w tym wiele gatunków chrząszczy, m.in. nadobnica alpejska, umieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, jako gatunek ginący.

Park udostępniany jest turystom poprzez sieć szlaków pieszych wytyczonych i odnawianych przez PTTK z fragmentem głównego szlaku beskidzkiego czerwonego na czele i drugim długodystansowym szlakiem tzw. granicznym im. Pułaskiego koloru niebieskiego, biegnącego w dużej mierze głównym wododziałem karpackim. Oprócz wspomnianych, trzecim szlakiem także dość długim, jest szlak zielony Gorlice – Ożenna przebiegający m.in. przez pasmo Magury Wątkowskiej obok skalnego rezerwatu „Kornuty”, który właśnie niegdyś w tym celu był wyznakowany przez PTT w Gorlicach.

Jest także szlak czarny prowadzący do osobliwości przyrody nieożywionej „Diablego Kamienia”, a dalej na grzbiet pasma Magury pod szczytem Barwinok. Istnieją także szlaki żółte z Tylawy na szczyt Baranie w paśmie granicznym, z Mrukowej do Krempnej [Uwaga! Zmiany na szlaku], z Folusza na Kornuty i dalej do Koniecznej, czy z Huty Polańskiej na Przełęcz Mazgalica w paśmie granicznym, a także krótki szlak niebieski z Rozdziela na grzbiet Magury Wątkowskiej pod Ferdlem, obecnie jego początek znajduje się w Bieczu. W 2015 roku powstał nowy szlak żółty z Bartnego przez Świerzowa Ruską do Świątkowej Wielkiej, który w 2016 roku został połączony z fragmentem przerwanego szlaku Mrukowa – Krempna i obecnie tworzy jeden długi szlak z Bartnego do Krempnej.

W otulinie parku lub przecinającymi MPN drogami publicznymi prowadzą także znakowane szlaki rowerowe, m.in. czerwony „Na styku kultur” z Jasła na Przeł. Beskid nad Ożenną, zielony z Krempnej – wokół góry Kotalnica, żółty z Krempnej przez Myscową do Huty Polańskiej, czy zielony „śladami św. Wojciecha”. Od maja 2014 MPN udostępnił także przejazd drogą z Folusza do Świątkowej Wielkiej szlakiem rowerowym koloru niebieskiego, która prowadzi dawnymi drogami tzw. stokówkami. Natomiast od października 2015 roku mamy możliwość przejechać szlakiem rowerowym zielonym przez dolinę nieistniejącej łemkowskiej wsi Świerzowa Ruska.

W parku istnieją wytyczone przez MPN cztery ścieżki dydaktyczne ukazujące jego przyrodę, ale i wartości kulturowe tego terenu. Jedna z nich, a zarazem najstarsza, to ścieżka przyrodnicza „Kiczera” im prof. Jana Rafińskiego wokół góry o tej samej nazwie, długości 2,5 km, posiadająca 11 przystanków. Ścieżka znajduje się w południowej części parku, w okolicach nieistniejącej łemkowskiej wsi Żydowskie leżącej w dolinie potoku Krempna.

Druga ścieżka nosi nazwę „Hałbów – Kamień”, a prowadzi najpierw razem z żółtym szlakiem Krempna – Mrukowa na Przełęcz Hałbów, później czerwonym szlakiem trawersując stoki góry Kamień (714 m), a następnie zielonym szlakiem sprowadza ponownie do Krempnej (wyznakowana w terenie w 2016 roku). Ta ścieżka przyrodnicza liczy 18 przystanków, z których pierwszy to Ośrodek Edukacji wraz z Muzeum MPN, a ostatni, to cerkiew w Krempnej.

Od 2012 roku, mamy możliwość korzystania z trzeciej ścieżki przyrodniczej o nazwie „Folusz”. Usytuowna jest nieopodal miejscowości o tej samej nazwie, a łączy znane od dawna dwie osobliwości przyrody: wodospad „Magurski” i wychodnię skalną Diabli Kamień. Ścieżka ta ma na swojej trasie 12 przystanków, z których pierwszy zaczyna się w dolinie potoku Potasówka przy zielonym szlaku z Folusza do Mrukowej, a kończy się w dolinie potoku Kłopotnica, przy zielonym i żółtym szlaku sprowadzającym z pasma Magury Wątkowskiej do Folusza.

Najnowszą jest utworzona w 2015 roku ścieżka przyrodniczo-kulturowa prowdząca przez nieistniejącą wieś łemkowską Świerzowa Ruska i tak też się nazywa. Posiada ona 8 przystanków, a jej długość to 4 km. By w pełni skorzystać z tych ścieżek, warto zaopatrzyć się w przewodniczki dostępne w siedzibie MPN lub online w internecie.

Pod koniec 2017 roku, we współpracy z gm. Dukla wyznakowano 5. ścieżkę przyrodniczo-kulturową o nazwie „Olchowiec”, mającą 11,5 km długości i 15 przystanków na swojej drodze. Jest wyznakowana w formie pętli z Olchowca, przesz szczyt Baranie (754 m) i powrót granią Baraniego do przys. Kolonia, a dalej do centrum Olchowca.

Kto nie jest zainteresowany zwiedzaniem parku na żywo, podczas pieszych wędrówek po szlakach i ścieżkach przyrodniczych, to może to zrekompensować sobie pobytem w Krempnej, w Ośrodku Edukacyjnym i zarazem Muzeum MPN. To niewątpliwie atut tego parku, który jest urządzony w bardzo nowoczesny sposób. Jego główną atrakcją jest sala wystaw przedstawiająca 4 pory roku z życia przyrody tu występującej, a wszystko to przy dźwiękach, które możemy usłyszeć zachowując ciszę na szlakach. Dodatkowo dźwięki te są sprzężone z oświetleniem, a więc całość stanowi niepowtarzalną scenerię. Przed samym spektaklem wyświetlany jest także film przedstawiający jak zmieniał się krajobraz terenu, na który obecnie zajmuje MPN i okolica. Można też kupić sobie różne wydawnictwa o MPN i okolicy.

Oprócz przyrody jaką reprezentuje i chroni MPN, region ten prezentuje duże bogactwo kulturowe, które jest w dużej mierze pochodną mieszkającej tu od stuleci ludności Rusińskiej, od XIX wieku zwanej Łemkami. Dzięki nim, mimo, że w ramach akcji „Wisła” zostali stąd wysiedleni, możemy podziwiać w Beskidzie Niskim cerkwie, zarówno drewniane, jak i murowane, piękne kamienne przydrożne krzyże, kamienne nagrobki, czy kapliczki, dzieła miejscowych kamieniarzy.

Ciekawym elementem ich kultury materialnej są chaty zwane „chyżami”, a także występujące jeszcze gdzie niegdzie przydomowe małe spichlerze, tzw. sypańce. Bogatą łemkowską kulturę można coraz częściej zgłębiać na tzw. kermeszach, odpustach np. w Olchowcu, choć podobnych inicjatyw jest coraz więcej. Innym wyrazem propagowania kultury łemkowskiej jest odbywająca się corocznie od 1983 roku łemkowska Watra, która już od wielu lat odbywa się w Zdyni. Więcej na temat tej części naszych Karpat można przeczytać klikając na link: Beskid Niski.

Oficjalna strona Magurskiego Parku Narodowego znajduje się pod tym linkiem: www.magurskipn.pl.

tekst i fot. Dariusz Zając